بلوچی زبان ءَ نوشتاری زبانے ءِ بستار ءَ مزنیں زبانے مہ زان اِت ، ھمیش اِنت کہ نوک نوشتہ بوگ ءَ اِنت ۔لچہ کاری ھر چ زبان ءِ ندّانکءِ بن چمگ اِنت کہ چَہ آاُود ءَ آپ وارتگیں اے گلستان رنگ ءَ رنگ بیت ۔لچہ کاری ءِ تہ ءَ کارمردبیوکیں چھرءُ شبیناں کشکے کشت کہ اِد ءَ سرگیپتگیں نوشتہ کار ندّانکءَ گوں انسانی چاگرد ءَ سیت مندتریں رنگےءَ بندوک کنگ ءِ نیمون ءَ چَہ لچہ ءَ آزات تریں تھرے ءِ نیمگ ءَ اَتک اَنت ، آئی ءَ ردانک ءِ نام دیگ بوت ۔چوناھیا کولرج ءَ گْوشتگ :’’ لچہ کاری ءِ چپ ردانک نہ اِنت بلکیں سائنس اِنت ۔‘‘ بلے بندر ءَ چوش نہ اِنت ردانک چَہ لچہ ءِ بند ءُ تنگاں پمیشکا در اَتک کہ آئی ءَ اے راھبند دوست نہ بوت یا نوشتہ کاراں مار اِت کہ نی لچہ کاری نوشتہ کاری ءِ سائنسی لوٹاں پیلو نہ کنت ، اگاں کولرج ءِ ھبر ءِ مراد ھمیش اَت گڑا گوں آئی ءَ تپاک آں بلے کولرج ءِ بنگپ ردانکی لچہ اَت ۔ 

 پی ڈی ایپ  ایرگیج

چوش کہ ما ردانک ءَ لچہ ءِ سرءَ شرگداری سرپد نہ بَہ اِیں بلکیں آئی ءَ وت من اِتگ ءُ توانمندیں تھرے زا ن اِیں بلے مئے نز ءَ شرگداریءَ وت ءَ جاہ ءُ ھند نیست بلکیں آ دگہ ساچشتی تھرانی دلبند ءَ اُوشتاتگ ، گڑا اِے پیمءَ لچہ ءِ زمین ءَ رُستگیں ردانک ھم چَہ وت ھچے نہ اِنت؟ وانوک زان اَنت کہ ایشی ءَ کس راستیں ھبرے نہ من اِیت بلے منی نز ءَ ردانک لچہ ءِ سر ءَ ساچشتی شرگداری اِنت ۔ھما بنداتی مردم ءَ کہ لچہ دوست نہ بوت، ھمائی ءَ ردانک ءِ بن ھشت ایر کرت ۔

سر آئز ک نیوٹن ’’ باستانی بادشاھانی گْوستانک‘‘ 1ءِ تہ ءَ نوشتہ کنت؛ ’’ یونانی گْوستانکی پتینک چَہ داستانی لچھاں پُر اَنت پرچا کہ چَہ کوروش ءِ باجبر ءَ پیش یونانیاں ردانک ءِ تہ ءَ ھچ نوشتہ نہ کرتگ ۔‘‘مزن کوروش ءَ پنچسد ءُ چل ءُ ھپت سال چَہ مِھترھیسا ءِ ودی بوگ ءَ پیش یونان ءِ سر ءَ بیڑ برت ءُ سوبمند بوت ۔ نیوٹن ءِ رِد ءَ ’’ سیروس ءِ پریکیدی ءُ ملّی سیوس ءِ کادموس‘‘ کہ چَہ مِھترھیسا ءَ ششمی سدھکءَ پیش ءِ دانشمند اَنت چَہ یونان ءِ بنداتی ئیں ردانک نویسان اَنت ۔‘‘

چَہ اے ھبر ءَ زانگ بیت رِدانک چَہ رودرتک ءَ رو ایرنند ءَ شتگ ، رودراَتک ءَ ایشی ءِ رُست ءُ ردوم چَہ پارس(ایران زمین) ءَ بوتگ بلے انسانی گْوستانک ساکم نہ اُوشتاتگ ۔ مزنیں جنگاں توانمندیں دودمان اَنچوش پروش داتگ اَنت کہ آیانی نام ءُ نشان پشت نہ کپتگ ۔ مروچیگیں پارسی ءِ ندانکی مڈی ھما اِ نت کہ تازی سیاھگ ءَ نویسگ بوتگ چَہ آئی ءَ پیش اَبید چَہ لھتے کپی چُنڈی ئیں دینی نسکاں دگہ ھچ نگْواہ اِیت ۔

منی دلءَ بندات ءَ کہ من آسانی ءَ گْوشتگ اَت ’’ردانک لچہ ءِ سر ءَ ساچشتی شرگداری اِنت ‘‘ھمے لیکو ءِ پژدرءَ پٹ پول ءَ پد زانگ بوت کہ ما اے گپءَ گوں گالردے ءَ چوش گیشینت نہ کن اِیں کہمن اول ءَ گیشنتگ اَت، ھمے شرگداری سنچ ءِ ساچشتی بودشت اِنت کہ آ ساچشتاں وتی زمانگ ءِ پجیگ ءَ ساچشتی گْوستانکءِ کیل ءُکساسیگانی تہ ءَ ھم چار ءُ ٹپا س کنت ۔شرگدار چوش نہ اِنت کہ دائم ساچشتانی تہ ءَ ایراد ءُ کچو شوھاز اِیت بلکیں ھما مردم شرگداری کرت کنت کہ آ ئی ءِ وانشت چَہ ساچشتکار ءَ گیشتر بہ بیت آ نسکاں تاک تاک پمیشکا نہ کنت کہ پہ وتی نوشتانکے ءَ بنگپے بہ شوھاز اِیت بلکیں شرگدار ءِ دید وتکاریں وڑے ءَ ایکسرے مشینءِ پیم ءَ کار کنت ۔چوش ما اِش کُرتگ کہ لچہ کاری ھدای دادے بزاں ایشی ءِ رپکانی زانگ ءَ پد ھم باز مردم جوانیں لچہ پر بست نہ کنت دگرے کہ رپک ءُ ازم ءَ بہ گندئے ھیرتی ءَ سرپد مہ بیت بلے لچھی تب ءِ واھند بوگ ءِ سبب ءَ سَنگ ءُ پارسنگ ءِ تہ ءَ وش ءُ شرکنیں لچہ گْوش اِیت ھمے پیم شرگداری تب ءُ سنچ ھرکسی تہ ءَ بوت نہ کنت ، اُوپار ءُ تھبلی کارے ھرچ سوبمندیں شرگدارے چَہ ساچشتکار ءَ گیش بوگ لوٹ اِیت ،آ بندات ءَ ھمائی ءِ کشک ءَ روت بلے زیت آئیءَ گْوازین اِیت ۔شرگدار ءِ زمین ساچشتکار ءِ زمین نہ اِنت بلکیں آئی ءَ گوں زمین ءَ سیادی نیست آ ئی ءِ بزانت آزمان ءَ بالیں تیز چمیں شکاری ءَ اِ نت کہ تیھراں بُندر کنت ۔ندانکے ءَ کہ جوانیں شرگدار ھست آندانک پھتوءُ توانمند اِنت پرچا کہ نوشتہ کار ءَ دائم وتی اِنا ن گْوربیت ،آندانکءَ کہ شرگدار مہ بیت آ نیوگانی ھما سُند بیت کہ آئی ءِ تہ ءَ شرءُ پیس اِتگیں نیوگ یکجا ایر اَنت اگاں کسے ءِ دل پہ ورگ ءَ بہ گْوش اِیت ھم پیس اتگیں اَنچوش بوشان اَنت کہ کزا یکے دل ءَ پُر بہ کنت ءُ نزیک بَہ اِت ۔

شرگدار اِیوک پہ وانوکانی کمک ءَ نہ اُوشتاتگ کہ آیاں چَہُ سند ءَ شریں نیوگ در بہ چنت ءُ بہ دنت بلکیں آ نوشتہ کار ءَ ھم کمک کنت کہ آ وت ءَ چَہ پون بوگ ءَ بہ پھزاِیت ۔شرگداریءِ سر ءَ لھتے ندکاراں کلیل جبران ءِ ھبر دوست بیت کہ گْوشتگ ئے : ’’ شرگدار ساچشتی پڑ ءَ ناکامیں نوشتہ کار اَنت ۔‘‘ بزاں ھما کس شرگداری کنت کہ ساچشتی نکان نوشتہ کرت نہ کنت ، بزاں دستونک ، جوک ، آزمانک ، گدار ءُ دگہ ندانکی تھراں بے سوب اِنت پمیشکا کچوگری کنت بلے اِے ھبرھم چوش منی برز ءَ نوشتگیں ھبرءَ نہ گیش اِتگ ءُ ناسرجم اِنت ۔ اگاں شرگدارے اے ودار ءَ نشتگ کہ کسے کشکے بہ رند اِیت ءُ آ کور بہ کنت یا پہ ندکارانی ایراد ءَ گڑا آئی ءَ کس شرگدار نہ گْو ش اِیت بلکیں ھرچ شریں شرگدار جوان ءُ الکاپیں نکان وانگ لوٹ اِیت ءُ ھما نوشتہ کارے کہ دوست بیت ھمائی ءِ سر ءَ نوشتہ کنت یا چَہ ھمائی ءِ نوشتاں سکین زیر اِیت ۔

گْوش اَنت کہ شرگداری گوں ساچشت ءِ پجیگ ءَ ودی بوتگ ۔ انیگیں ’’ شرگداری ازم ءُ ندانک ءِ بنجاہ ‘‘ءِ ڈس ءُ نشان کہ نسکانی تہ ءَ دست کپ اِیت آ یونان اِنت چَہ ھمے نسکانی بُنشون ءَ ما اِے ھبر ءَ گیشتر دلجمی ءَ گْوشت کن اِیں کہ ندانکی شرگداری ءُ ندانکی ازم یکیں زمین ٹک ءَتْرک اِتگ اَنت بزاں یونان ءَ ۔

سر لچہ کار کہ ما آئی ءَ زان اِیں آئی ءِ نام اَومیرُس (ھومِر) اِنت ، چَہ مِھتر ھیسا بوتن ءَ چار دَاں ھشت سد سال پیش یونان ءَ ودی بوتگ ، آئی ءِ دو جنگی لچہ الیادا ءُ وُدیسیا نام پْرشتگ اَنت ۔اَومیرُس ءِ درگت ءَ اے گْوشگ بیت کہ چَہ چم ءَ کوراَت ءُ داستانی لچہ ءِے پر بستگ ،ُُگْوشتگ اَنت ءُ مردماں دل پہ دل یات کرتگ اَنت ۔ اَومیرُس ءِ داستانی لچہ بلوچی داستانی لچھانی پیم ءَ اَنت اَنچوش کہ ایشانی تہ ءَ لچہ کاراں دروگ ءُ راستیں ھبر ھوار کرتگ ھمے پیم آئی ءَ وتی لچھانی تہ ءَ ۔

بیلہ چَہ گنجیں باھوءَ
شول ؤِ دوکشیں منزل اَت
ماں باھو ءَ برتگ شپ ءَ
میراس، پکیرشاد، کیاءُ سدو ءِ لچھی داستان

کیاءُ سدوءِ مِھری داستان ءِ بامرد’’ شلنگ واجھیں کیا‘‘ ءِ شلنگ اَنچیں اُشترے کہ وھدے آوتی دوست ’’ سدو ‘‘ ءِسیرءِ گُپتی ءَ اِش کُنت یکیں شپ ءَ چَہ باھو ءَ در کپ اِیت ، بیلو ءَ رس اِیت ، سدو ءَ کہ آئی ءِ گوں دگرے ءَ سیر بوگ ءَ بیت ،گوں بانوری گُد ءُ دُناں زیر اِیت ءُ پد ءَ باھو ءَ واتر کنت ۔چَہ باھوڈک ءَ بیلو ھپت سدءُ شست کلومیٹر اِنت ، انیگیں تیز گامیں اولاک ءَ گوں کم ءُ گیشدہ دَاں دوازدہ ساھت ءِ راہ بیت اَبید چَہ دم ءُ دوت ءَ ۔

چوناھیااُشتر ءِ رواج ھم اینکس کُنٹ نہ اِنت تاچی اُشتر ساھتے شست ءُ پنچ کلومیٹر ءَ کمیں گیشتر ھم رواَنت،اُشتر ستر گشاد بہ بیت بلے زانگی دنت کہ اِے شلنگ ءِ گشاد گامی ءَ گیش داستان گْو شیں لچہ کار اَت کہ کیا ئِے ماں یکیں شپ ءَبیلو ءَ رسینت۔نوکیں شرگدار بھمنتگ اَنت کہ اے ھبر چوں راست بوت کنت ،ھمے پیم ھمل کلمتی ءِ داستانی لچہ ءِ درگت ءَ جُست کنگ بیت کہ ھملءِ گْوشتن ءُ گُپتی لچہ کارءَ چوں سربوتگ اَنت وھدے کہ آ تیوک ءَ دزگیر بوتگ ءُ آئی ءِ ھمراہ تتگ اَنت۔ اے ھبر ءَ ھرکس زانت کہ ھمل ءُ مھگنج ءِ مِھری داستان وتساچے ،ھمے پیم لھتے شرگدار ھانی ءُ شئے مرید ءِ داستانءِ سر ءَ ھم شکی ئیں دانک کن اَنت ۔ھمے پیم پردوسی ءِ شاھنامہ چَہ وتساچءُ بھمانگیں داستاناں سرریچ اِنت ، آئی ءِ داستانانی مستریں پھلوان ’’ رُستم ‘‘ءِ ودی بوگ ءِ داستان ءَ بہ چار ؛

بہ بالین رودابہ شد زال زر
پُراز آب رخسار و خستہ جگر
ھما ن پر سیمرغش آمد بہ یاد
بخندید وسیندخت را مژدہ دات
یکی مجمرآؤرد وآتش فروخت
وزآن پرسیمرغ لختی بسوخت
ھم اندر زمان تیرہ گون شدھوا
پدید آمد آن مرغ فرمانروا
چو ابری کہ بارانش مرجان
چہ مرجان کہ آرایش جان بود
ستودش فراوان و بردش نماز
بر او کرد زال آفرین درا ز
(شاھنامہ )

شاھنامہ ءِ تہ ءَ ھست کہ رستم چَہ لاپ بُر ءَ ودی بوتگ ۔ وھدے کہ آئی ءِ مات’’ رودابہ ‘‘ چکی درداں بوت ءُ چک ودی نہ بوت۔ آئی ءِ پت ’’ زال ‘‘پریشان بوت ۔ پردوسی ھمے داستان ءَ چوش گْوش اِیت ؛ ’’ رَجانک : رودابہ ءِ سَرِنّ ءَ زال (چَہ پریشانی ءَ ) زَرد تر اِت ،رک ءِے ارسین ءُ جگرئِ آپ اِ ت اَنت،ھما وھدی سیمرگ ءِ پُٹءِ تْرانگ ءَ کپت ،کند اِت ءُ سیندُکت ( رستم ءِ بلک )ءَ مژدہ ۂِ دات،یکے ءَ چُلڑے آؤرت ءُ آس روک کرت ،آئی ءَ سیمرگ ءِ پٹ بن دات ، ھما وھدی تھرگی ءَ مانشانت ،مرگانی بادشاہ سَھرا بوت ،چوش مَرجان گواریں ( سُھرچکیں مروارد ) جمبرے ءَ ، مرجان کہ ساہ ءِ سینگار بوت ،باز ستا اِش کرت ءُ ونت اِش نما ز۔ ‘‘ چَہ ایشانی وانگ ءَ پد دگہ گْوشگ مہ لوٹ اِیت کہ شاھنامہ ءِ داستان ءُ کارست چونین اَنت ۔

پِلاتُن ءَ وتی وانگی ’’ پولیتیا ‘‘ءِ تہ ءَ کہ سوکراتِس ءِ گْوشتنانی سر ءَ نویس اِتگ ئِے گْوشتگ ؛اَومیرُس ءَ وتی لچہ وُدیسیاءِ تہ ءَ گْوستانک ناراستیں رنگے ءَ نوشتگ ، ھمے وانگی اِنت کہ ایشی ءِ تہ ءَسوکراتِس وتی گُمانچیدگیں مِھترند ءِ لیکو ءَ پیش کنت کہ آ اُود ءَ پہ لچہ کار ءَ ھچ جاہ نیست ۔ 

بلے مروچیگیں شرگدار اَومیرُس ءِ لچہ ءَ ساچشتی نگاہ ءَ چاراِ یت ءُ آئیءِ تہ ءَ گمانی داستان ساچی ءِ ازم ءَ سیل کنت ، وُدیسیا ءِ تہءَ کس گْوستانکی راستیاں نہ شوھاز اِیت۔چَہ آئی ءِ بنداتی گالردانی وانگ ءَ وانوک زانت کہ آ گمانی جھانے ءِ دروازگ ءَ بوجگ ءَ اِنت ۔

’ من ءَ بہ گْوش ، اُوموسا! ھما شھبودیں بامرد ءِ درگت ءَ کہ ترْویاءِ نامداریں کلگ ءُ کلات ءِ گرگ ءَ پد دُور ءُ پراھیں ھَند اں گُول اِت ۔آئی ءَ بازیں شھراں سیل دات ءُ اُود ءِ راجانی دود ءُ ربیدگانی درگت ءَ سرپد ی زرت۔گوں ایشی ءَ کہ آئی ءَ ماں زِر ءَ بازیں سکی دیست ھماوھدی کہ آئی ءَ پہ وتی زند ءِ پھزگ ءُ وتی مردماں پہ جوڑی لوگ ءَ سر کنگ ءَ جھد کرت ۔ ھرچی کہ آئی ءِ وس اَت کرت ئِے بلے وتی ھمراھانی زند ءِ پھزگ ءَ سوبمند نہ بوت آئی ءِ ناراھیں ھمراھانی جندءِ ھوڈی ءُ ھبر نزیری ءِ سبب ءَ کہ آیاں روچ ھدا ’ ’ اْپیر یون ‘‘ ءِ کاھیگر کُشت ءُ وارت ، پمیشکا ھداآیانی دیم ءَ میلانک بوت داں بِھ لوگ ءَ رست مہ کن اَنت ۔ 

من ءَ بہ گْوش ! آدرسیں ھبراں ھم ،اُو زیپس ءِ جنک ! (لچہ ءِ بانو ھدا )، چَہ ھرچ 

دَرے کہ تو ایشاں زان ئے ۔‘‘2

وُدیسیا اَومیرس ءِ لچہ اِلیاداءِ دیمتر ءِ بھر اِنت وُدیسیا ءِ وانگ ءَ پیش الیاداءِ وانگ آئیءِ کارستانی پجارگ ءَ کمک کنت ۔الیادا جنگی داستانے، ھندوستانی زبان سنسکرت ءَ نوشتگیں لچھی داستان راماینا ءُ ایشی ءِ داستان یک چھرگ اَنت ، راماینا ءِ تہءَ راون رام ءِ جنین سیتا ءَ آوار جنتءُ الیادا ءِ تہ ءَ ترْویا ءِ بادشاہ پریا موس ءِ چُک پاریسی، اسپارتیءِ بادشا ہ مینے لؤس ءِ مھمان بیتءُ آئی ءِ شررنگیں جنین ’’ اِلے نی‘‘ ءَآوارجنت ۔چَہ ھمیشی ءَ ترْویا ءُ اسپارتی ءِ نیام ءَ نو سالہ جنگ بیت کہ ’’ تْرویا جنگ ‘‘ ( ٹروجن وار ) گْوشگ بیت ۔ وُدیسیئس ءِ سوج ءِ پد ءَ مزنیں داری اَپسے (ٹروجن ھارس )جوڑ کنگ بیت کہ آئی ءِ تہ ءَ سی سپاھیگ جاہ کنت ، ھمے اَپس تْرویا ءِ کلات ءِ دیم ءَ ایر کنگ بیت ۔آ ھمے سرپد بنت کہ آجنگءَ سوبمند بوتگ اَنت ءُ آیاں اَنگیر کنوکیں لشکر ءَ پروش وارتگ ءُ شتگ،بلے وھدے آ ھمے اَپس تہ ءَ براَنت،سپاھیگ چَہ آئی ءَ درکپ اَنت ، کلات ءِ دَر ءَ پچ کن اَنت، اسپارتی ءِ لشکر تہ ءَ پُتر اِیت ءُ جنگ ءَ سوبمندبیت ۔ وُدیسیا ھمے بامرد ءِ کسہ اِنت آ دگہ پھلوان دُرس چَہ جنگ ءَ پد واتربنت بلے وُدیسیئس جنجالانی آماچبیت ءُ بیست سال درانڈیھ ءُ سرگردان ۔

اَومیرُس سر لچہ کار اِنت یا والمیکی کہ پہ سنجاری راماینا ءِ لچہ کار اِنت ؟ اے پول بلکیں کسے ءَ کرتگ بلے چَہ ھما وانگیاں ما شرگداری یاندانکی راھشونی زیر اِیں آ اُود ءَاومیرس سر لچہ کار منگ بیت ۔ مروچی کمءُ گیش سئے ھزار سال گْوزگ ءَ پد ھم آئیءِ نوشتہ راھبند ءُ داستان ساچی رِپک زندگ اِنت ۔اگاں چَہ منی اے نوشتانک ءَ پیش کسے ءَ اومیرس نہ ونتگ ھم نی زانت کہ پہ آئی ءَ آژناکیں نوشتہ کارے آئی ءَ ودیسیانہ ونتگ بلے سندباد جھازی ءِ داستان ، یا امیرھمزہ ، آتم تائی ، الپ لیلہ ءُ گل بکاؤلی ءِداستان کمیں باز ونتگ اَنت یا ایشانی درگت ءَ زانت۔کارستانی نامانی تہ ءَ دگری ھست بلے کرد ءُ کارانی تہ ءَ بدلی نہ یتکگ ۔ زیکیں وُدیسیئس ءَ مروچیگیں تامری بامرد’’ موکو مرد ‘‘ ( اسپائڈر مین )، ھلک مین ،سپرمینءُ دگہ کارستانی دْروشم زرتگ ءُ کسان مزن درس اے تامراں چار اَنت ،چَہ ایشانی داستان ءُ کردگاراں شات بنت ۔

اومیرس تیوک سر لچہ کار نہ اِنت بلکیں سر ساچشتکار ءُ ندکار اِنت ھم ، آئی ءَ وتی لچہ گوں مزنیں بودشت ءُ تھمبلے ءَ پربستگ اَنت ۔ چوش بوت نہ کنت کہ آ وتی باریگ ءِ تیوکیں لچہ گْوش اَت یا چَہ آئی ءَ پیش کس نیست اَت بلکیں آ چَہ درساں جوانتریں ازمکار اَت کہ دنیگت زندگ اِنت ءُ آئیءِ گْوشتگیں داستان دنیا ءِ گیشتریں زبان ءَ رَجانک بوتگ اَنت۔آ ئی ءَ پہ سنچ ءُ سمالچہ کاری کرتگ ، آئی ءِ نز ءَ لچہ کاری ءِ من ءُ مولے ھست اَت’’ لچہ کاری پہ مردمانی شاتکامی ءَ اِنت ۔‘‘

اومیرُس اِنت کہ آئیءِ ساچشتکاری ءِ پد ءُ رنداں چاگردی ءُ ندانکی شرگداری بنا بوت ، آریستوتے لِیس سر شرگدار منگ بیت ۔چَہ جمیل جالبی ءِ نسک’’ چَہ آریستو ءَ داں ایلیٹ ‘‘3 ءِ نام ءَ زانگ بیت کہ آئیءِ نز ءَ سر شرگدار آریستوتے لِیس اِنت بلے لھتے آریستو ءِ اُستاد پِلاتُنءَ کہ آئی ءِ ناپگی نام آریستو کلیس اَت ، سر شرگدار سرپد بیت چوش کہ’’ ایم اے آرھبیب ‘‘ءِ وانگی ءِ نام ’’ ندانکی شرگداری ءِ گْوستانک : چَہ پلاتن ءَ گر داں انیگ‘‘4اِنت ۔

ھما کہ پلاتن ءَ سر شرگدار من اَنت ، گْوش اَنت کہ آریستو ءَ پلاتن ءِ ایراد رَد کرتگ اَنت ۔ جمیل جالبی گْوش اِیت :’’ آریستو ءَ آ درسیں جیڑگ کہ پلاتن ءَ پاد کرتگ اِت اَنت گوں پگری تْرامچی ءَ بدل کرت اَنت۔‘‘زانگ بیت کہ پلاتن ءِ بنگپ لچہ کاریا لچہ کاری نہ اِنت بلکیں آ ئی ءِ بنگپ مھترند ءُ چاگرد اِنت ۔ آئی ءِ اِنان ءِ تہ ءَ اَنچیں گمانچیدگیں مھترندے اَت کہ آ اُود ءَ جاھمنندیں دُرسیں مردم پہ چاگرد ءَ سیتمند اَنت ۔ آئی ءِ گُمانی مھترندءِ تہ ءَ تیوک لچہ کارناں بلکیں ھچ رنگیں بے سیتیں مردماں جاہ نیست ،مُوچ ءُ مردم کشیں نادراھیانی آماچیں مردمانی درگت ءَ آئی ءِ سوج اِنت، باید کشگ بہ بنت ۔ بوت کنت آئیءَ کوریں اومیرس پہ مردمے ھساب ءَ ھم پکار نہ بوتگ ۔ آئیءِ نز ءَ اگاں لچہ کاری ءَ کَٹّو بوت اِنت ھومر ءِ سرپہ پنڈ ءُ گردءَ نہ کپت ۔آئی ءِ رِد ءَ لچہ کار گوں دروگیں ھدایانی دروگیں وزبتاں مردمانی سنچ ءُ سما ءَ موچ کن اَنت ،آئی ءِ مھترندءَ ایوک ھما لچہ کار نشت کنت کہ چاگردپلگاری ءَ کُمک ءُ شریانی سوج دیوک بہ بیت۔

اُردو ءِ سر شرگدار مولانا التاپ ھسین ھالی ’’ لچہ کاری ءِ پیشگال ‘‘ ءِ تہ ءَ چوش پِلاتن ءَ لچہ کاراں ایر وَ نہ جنت بلے آ ھم لچھانی تہءَ وتساچیں گمانی داستان ءُگپاں نادوست کنت ؛

’’ ابونوا سءَ ھلیپو ( خلیفہ ) ءِ ساڑا ءَ اے لچہ گْوشتگ اَت ؛
واخفت اھل الشرک حتی انہ
لتخافک النطف التی لم تخلق
(بزاں تو شرک کنوک اَنچوش ترسینتگ اَنت، ھما مَنّیکہ دنیگت ماتانی لاپا ں توم نہ کپ اَنت ماں پتانیسرین ءَ چَہ تو ترس اَنت)ایشی ءِ سرءَ مردماں ایراد گیپت، ھما مَنّی کہ دنیگت توم نہ کپتگ اَنت آ چِہ پیم ترس اِت کن اَنتءُ گوں ابونواس ءَ ابید چَہ ایشی ءَ کہ لھتے ءَ گوں پُچینگپی ءَ اے راست من اِت دگہ ھچ پسو دیگ نہ بوت ۔

راستیں لچہ پر بندگ ءِ سوج پمیشکادیگ نہ بیت کہ دروگ گناہ اِنت ۔ ناں، بلکیں پمیشکا،پدمندی کہ لچہ ءِ بروَرد اِنت گوں دروگ ءَ تشے ھم پشت نہ کپ اِیت ۔ چَہ ایشی ءَ ابید کہمروچی جھان ءَ زانت ءُ زانگ دیمروی کنگ ءَ اِنت ، دروگیں لچہ ءَ برباد کنوکیں ھما بٹاکانی سرءَ کْوھنیں تب ءِ مردم دنیگت واہ واہ کن اَنت،روچے کَہ اِت کہ آیانی ھبر گنوکانی لبجگ شمار بنت ۔‘‘5

اُردو نَدانک ءِ تہ ءَ داں دیر ءَ مولانا ءِ اے ھبر منگ بوتگ اَنت ، بلے اَنی کس گوں اِیشی ءَ سد درسد تپاک نہ کنت ۔ھندوستانی ندانکءِ تہ ءَ شکیل الرھمان کہ بْراھپولی ءِ زانوگرے منگ بیت آئیءِ نزءَ بہ گندئے چوشیں ندانکءُ شاتکامی ازم مہ بیت کہ آئی ءِ ساچشت ءَ گوں سنچ ءُ سما یا بے سمائی ابرَمانکءِ رَنگمان نیست۔چاگردی یا پدریچی سنچءَ ابرمانکی شھم بے سمائی کا ینت ءُ سنچ چَہ آیاں رنگ زیر اِیت ۔ آئیءِ نز ءَ ابرمانک تْرک ءُ نک بلے دائم جنزیں اِشگُش اَنت کہ آیانی پَند مدام برجاہ بیت ، ما گندگ ءَ اِیں شکیل الرھمان ءِ ھبر راست اَنت، گوریچانی جرمنی ءِ ابرمانکی گروک ءُ ھور ءِ ھدا ’’تھور ‘‘ مروچی ھم گوں وتی کُدینگ ءَ تامرانی تہ ءَ گندگ بیت ۔

چَہ نوکیں شرگدار اں پیش آریستو ءَ ھم پِلاتن ءَ گوں تپاک نہ داشتگ بلے آئیءِ ایراد پہ تَچکیں شرگداری ءَ شون اِت اَنت ھم ،پمیشکا شرگداری ءِ گْوستانک نویس سرگْو ز کرت اِش نہ کن اَنت ۔آئی ءَ گْوشتگ اَت’’ درسیں ازمکاری گیگان اَنت ‘‘۔ آریستو ءَ ھم اے ھبر من اِت:’’ ازم ابرم ءِ رندگیری کنت ۔‘‘اے ھبر ءَ اَنی ھرکس من اِیت ۔آریستو ءَ لچہ کارزانتکارانی کش ءَ جاہ داتگ اَنت ءُ گْوشتگ کہ لچہ کار ھمجھان ءِ راستیاں پول اَنت ، دگری اِیوک اِیش اِنت کہ لچہ کار ءِ گْور ءَ گْوشگ ءِ سنچ ءُ توان ھم ھست ۔

اد ءَ دلگوش کنگ ءَ مارا ھما ایراد ءِ پسو رس اِیت کہ گْو ش اَنت ھمل وھدے تیوک دزگیر بوتگ گڑا آئی ءِ گْوشتن ءُ گپتی مارا چوں سر بوتگ اَنت ، اِے ھماجاہ ءِ اِنت کہ ادءَ ابید چَہ ازمکار ءِ بورءَ ھچ گْوستانکزانت ءُ پولکار رَوت نہ کنت ، آ لاچار بیت کہ لچہ کار ءِ کمکءَ بہ زیر اِیت اَنچو ش کہ پردوسی ءِ شاھنامہ ءَ گمانی داستان منوک ھم آئی ءَ پہ گْوستانکی بُنشون ءَ کارمرد کن اَنت ، ھمے پیم ودیسیا ءُ’’الیادا ‘‘ ءَ ۔

آریستوءِ وانگی شرگداری ءِ سری وانگی منگ بیت کہ آئیءِ تہ ءَ لچہ کاری ازم ءِ سر ءَ جوانیں رنگے ءَ چمشانک دیگ بوتگ کہ گوں نوکیں ندانکی لیکواں ھمدپ اِنت ۔ آریستو ءِ پیش کرتگیں لیکو مروچی ھم اَرزش دار اَنت ۔چَہ ایشی ءَ اَبید کہ آئی ءِ نسک ءِبنداتی بھر زمانگ ءِ مُجاں چیر تر اِتگ ۔آئی ءِ نسک ’’ لچہ ءِ ازم ‘‘ءِ نامءَ زانگ بیت ءُ بازیں زباناںھمے نام ءَ رَجانک بوتگ ( بلوچی ءَ ھم اے آر داد ءَ ’’ شئر ءِ ازم‘‘ ءِ نام ءَ رَجانک کرتگ )۔اے وانگیبندات ءَ ابوبشر متی بن یونس ءَ چَہ سریانی زبان ءَ رَجانک کرت کہ آئیءِ تہ ءَ باز رَدی ھست اَت چَہ آئیءَ پد ھمائی ءِ شاگرد ییَا بن ھَدی ءَ رَجانک کرت ۔ چَہ آئیءَ پد یاکوب بن اسھاک الکندی ءَ آئی ءِ گیش ءُ گیوار نوشت ۔ابونسرپارابی ءَ ھم کہ چَہ ابوبشر ءِ شاگردان اَت ، ایشی ءِ گیش ءُ گیوا ر کر ت۔ ھمے پیم ابن سینا ءُ چَہ آئی ءَ پد ابن رشد ءَ ھم ھمے دْرچ دیم ءَ برت ۔اے وانگی داں دیراں روکپتی مردمانی چماں پنھان اَت ۔ ’’بوطیقا‘‘ لاتینی زبانءِ ’’ڈی پوئیٹیکا ‘‘ ءِ تازی گالتوار اِنت۔چَہ ایشی ءَ زانگی دنت کہ تازی زانتکارانی نز ءَ اے وانگی ءِ مزنیں اَرزشے ھست اَت کہ وتی باریگ ءِ نامی ئیں زانتکا راں رَجانک ءُ گیشوارکرت ۔ بلوچی شرگداری ءِ سر ءَ گپ جنگ ءَ پیش بنداتی ساچشت ءُ شرگداری ءِ سرءَ چمشانک ءَ ما دیست کہ شرگداری ءَ ساچشت ءِ گام کُنٹ نہ کرت اَنت بلکیں آ چَہ زمین ءَ چست کرتءُ آزمان برت ۔

بلوچی ندانک کہ دنیگت تاتو کنگ ءَ اِنت شرگداری باندات ءَ گیشتر ڈکالی ءَ کپتگ ۔ ھرکسیگِلّوءُ گُلودگ ھمیش اَنت کہ بلوچی زبان ءَ پھتوئیں شرگداری نیستیءِ کچ اِنت لھتے ھیرت گلہ چوش ھم گْو ش اِیت کہ بلوچ راجی تب شرگداری نہ سگ اِیت پمیشکا اے پڑءَ کس مان نہ دنت بلے من اے گپءَ نہ من آں بلوچی زبان ءِ ندانک وت نوک اِنت۔آزاتیں چاگرد کہ پہ ندانک ءِ ردوم ءَ المی اِنت بلوچی ءَ دنیگت نہ رستگ ھما کسانیں باریگ (ھشتاد ءِ دھک ءَ بہ گر داں سَن دوھزار) ءَ کہ بلوچی ندانکءِ رژناھیں باریگ اَت، آئی ءَ ھمک پڑ ءَ دیمروی کرت ھمے دْرچ اگاں برجاہ بوت اِنت ندانک مروچی باز دیم ءَ شتگ اَت ۔ بلوچی زبان ءِ بدبھتی اَت کہ بلوچی ءِ سئے نامی ئیں ساچشتکاراں( سید ،اَتا ءُ کریم دشتی کہ ھرسئینانی تہ ءَ ساچشتی بودشت ءِ پجیگ ءَ شرگداری سنچ ھم ھست اَت ) کم زندگی کرت ءُ ھما وھدی کہ آیانی ساچشتی سنچ ءُ بودشت پھتوءُ توانمند اَت بیران بوت اَنت ۔ چوش نہ اِنت کہ چَہ آیاں پد بلوچی زبان چَہ زانندگیں ساچشتکاراں زِبھر بوت بلکیں بلوچی ندانک ءِ پڑ ءَ بازیں نامی ئیں زانتکاراں سنگینیں رَنگے ءَ شرگداری سنچ زندگ داشت بلے چَہ آیاں باز کم مردم پشت کپتگ کہ یکشل ءَ نوشتہ کنگ ءَ اَنت ۔ سید ، اَتا ءُ کریم پہ مرگ گور بوت اَنت ءُ آیانی رند پداں بازیں ھمبلماں زندءَ وتی بے واکی ءُ گوں ندانک ءَ نزوریں ھمبستگی ءِ سبب ءَ گار اَنت ۔اے نیام ءَ اِے آرداد پہ بلوچی ندانک ءَ داد ءُ ٹیکی یے کہ سید ،اَتا ءُ کریم ءِ کشک ءَ نوک کنگ ءَ اِنت ۔

اے گپ من کسترپادے ءِ بستار ءَ مار اِتگ کہ کسے آئیءَ جست بہ کنت کہ تو پلاں نوشتہ کار ءِ درگت ءَ چی گْوش ئے ، پسو دیگ ءَ مھتل نہ کنت گپانی میان ءَ ھچ جاہ دم نہ کش اِیت ءُ آئی ءِ درگت ءَ وتی لیکو ءَ ترا روانیں رنگے ءَ گْوشان چَہ گپ ءِ آسر کنگ ءَ پیش اے ھم گْوش اِیت کہ منی دلءَ ایشی ءِ استال پلاں بیت پرچا کہ ایشی ءِ بودشت ءُ کرد ءَ گوں ھمدپی کنت ءُ منی نز ءَ آئی ءِ جند ءِ استال روچ اِنت کہ چَہ آئیءَ بازیں نوک باھند ءَ رژناھی زرتگءُ زیرگ ءَ اِنت ۔اَنچوش کہ سید ، اَتا ءُ کریم ھمے پیم داد ھم کلیل جبران ءِ اے ھبر ءَ رَد کنت کہ بے سوبیں ندکار شرگدار بنت ۔داد تیوک شرگدارے نہ اِنت بلکیں ساچشتکارے ھم بلے وھدے کہ پہ شرگداری ءَ ند ءَ چستکنت گڑا آوتی تب ءُ مَیلاں نہ چار اِیت بلکیں شریں شرگدارے ءِ پیم ءَ پہ اُوشتگ ءَ چَہ ساچشتکارءَ برزتریں زمینے چار اِیت داں الکاپی ءَ سیل دات بہ کنت ۔آنا ں سرجم ءَ نوک دوستیں مردمے نا ں کْوھنگ ، نا ں نوکیت ءِ منوک اِنت نا ں پد نوکیت ءِ لیکو ءِ بلکیں آئیءِ نز ءَ اے پہ ساچشتانی چارءُ ٹپاسءَ کیل ءُ سنجیگ اَنت ۔آ نہ من اِیت کہ شرگدارءِ شاھیم آئیءِ اَندری مارشت بہ بنت بلکیں آسکین دنت کہ ساچشت ءِازمی گوناپ ءِ سر ءَگپبہ بیت۔ آ پِلاتن ءِ ایردای راھبنداں نہ من اِیت کہ آ ساچشتاں وتی تب ءِ پابند کنگ لوٹ اِیت کہ باید چوش بہ بیت یا چوش پرچا نہ اِنت بلکیں آریستو ءِ راھبنداں زیراِیت ءُ اے جست ءِ بنپدءَ شرگداری ءِ دیوال ءَ چست کنت کہ پرچا چوش اِنت ؟ ۔آ چَہ آ دگہ نوشتہ کاراں کہ وتی ازمی کِچواں بلوچی رنگ گْوشگ ءُ چیر دیگ لوٹ اَنت گیش بلوچی ندانک ءَ زگریں گوناپےءَ رَجگ لوٹ اِیت داں بلوچی ندانک چَِہ دگراں سَھرابہ بیت بلے اِے گپءِ پلہ مرزی ھم نہ کنت کہ چَہ ڈن ءَ زرتگیں تھرانی بُنکی راھبندبے سریں وڑے ءَ پروشگ بہ بنت۔

انی منی دیم ءَ آئی ءِ وانگی ’’ ازم ، ساچشت ، ادب ‘‘ اِنت ۔ وانگی دوبھرءَ اِنت بنداتی بھر’’ کسھیلوزانک ‘‘ سر ءَ ءُ دومی بھر ’’مانا ءِ شوھاز‘‘ ءِ سرنامک ءَ اِنت ۔ اے وانگی دیر اِنت کہ مار اپہ چاپگ ءَ دیگ بوتگ اَت بلے چندیں نگیگی ءُ گیشتر منی نابودی ءِ سبب ءَ چَہ چار سال ءَ برز اِنت کہ مھتل اِنت۔اے وانگی ءِ نکان گیشتر تاک ، ماھتاک ءُ تاکبنداں شنگ بوتگ اَنت ۔باز جاہ ءَ وانوک ءَ سما بیت کہ نوشتانکانی بنگپ کْوھن اِنت یا جاھے جاھے گْوشتانکی رنگ ءَ اِنت ،لھتے نوشتانک ھمروچیگیں گپ ءُتْرانی زبان ءَ نوشتگ اَنت۔ دْرشانداب ءِ دگری ءَ اَبید اے گچین ءِ تہ ءَ یکجا کرتگیں نوشتانک گوں یک دومی ءَ ھمگرنچ اَنت ءُ اد ءَ ایشانی یکجا وانگ پہ وانوکاں سیتمنداِنت ۔

چوناھیا داد سکیں آسانیں گالاں گوں نوشتہ کنت بلے آئی ءِ درشانداب چَہ دگہ نوشتہ کاراں جتا اِنت ھم۔ داد ءِ مُلی ئیں وانوک زان اَنت کہ دادچِی گْوشگ ءَ اِنت بلے پہ بلوچی داستانی ندانک ءُ لچہ وانوکاں داد ءِ وانگ کمے گْران بوت کنت داد اَنچائیں نوشتہ کارانی رنگ ءَ چَہ الپ ءَ بنا نہ کنت ءُ یا ءَ نہ کٹین اِیت بلکیں آ شرگداری ءِ تہ ءَ ھم ساچشتی رپکاں کارمرد کنت ۔ترا چوش نہ گْوش اِیت بہ یامن ترا پلاں بنگپ ءِ سر ءَ سرپد کن آں بلکیں اَنچیں درور ءُگپ رِدکنت کہ وانوک اگاں گوں چم ءُ ھوش بہ وان اِیت ،بنگپ ءَ شریں وڑے ءَ سرپد بیت ۔آرواجی وڑ ءَ سرنامکءِ تہءَ ھبر نہ دنت کہ من پہ اَتاشادءِ لچھانی ساچشتی بستار ءِ سرپد کنگ ءَ گلام ھسین شوھاز ءِ لچھانی درور دئے آں ، گوں آئی ءِ اے درورءَ بوت کنت باز اَجکہ بہ بیت کہ اَتاشاد ءِ سرنامک ءَ گلام حسین شوھاز چون کنگ ءَ اِنت بلے کسے بلوچی ندانک ءِ تب ءُ میل ءَ آژناک اِنت آ شرگدار ءِ من ءُ مولاں ھم سرپد بیت۔ اِے نسک ءِ تہ ءَ اگاں نزوری ءِ بہ گند ئے آ ھمیش بیت کہ نوشتہ کارگوں جتائیں سال ءُ سنچ ءِ وانوکاں گپ ءَ اِنت ، جاھے پہ رُستگ ءُ پھتوئیں وانوکاں ءُ جاھے پہ پنچمی پدیانک ءِ نودربراں ۔

*

1۔ ,The Chronology of Ancient Kingdoms Isaac Newton
2۔ The Odyssey translated by Samuel Butler / جہاں گرد کی واپسی ،رجانکار:محمد سلیم الرحمن
3۔ارسطو سے ایلیٹ تک
4۔M.A.R. Habib, A History of Literary Criticism and Theory from Plato to the Present
5۔ مقدمہ شعر و شاعری ، مولانا الطاف حسین حالی

ندانک :ادب
باجبر: فاتح
کساسیگ : ھما چیز کہ چَہ آئی ءَ کساس گرگ بہ بیت ۔
گمانچیدگ :خیالی مثال ، چیزے ءِ درگت ءَ اَنچیں لیکوکہ ماں گمان ءَ چیدگ بہ بیت ۔
مھترند:مِھترءِ ھند ، ھما ھند کہ آئی ءَ مستر ءُ واکداری ھست ۔
گُپتی:ھال
بانو ھدا: جنین آدمیں ھدا
سنجاری:اندازہ ءِ ھساب ءَ
پگری تْرامچی :فکری نطام
موچ : مفلوج
پُچین گپی: تاویل
بْراھپولی : جمالیات
ابرمانک : اساطیر ، ھما وتساچیں داستان کہ آیانی تہ ءَ ابرم ءَ بندوکیں کارگوں وتساچیں ھدایاں بندوک اَنت ، ھدانک بزاں ھدایانی داستان یا ھدایانی سر ءَ نوشتگیں۔
اِشگُش :اِش کُنگ ءُ گْوشگ ، روایت ۔
سنجیگ:چیزے کہ چَہ آئی ءَ کساس گرگ بہ بیت ۔وزن کنوک۔

 سیروس ءِ پریکیدی ۔  

Pherecydes of Syros / Ferekýdi apó ti Sýro
  ملّی سیوس کادموس ۔   

Cadmus of Miletus / Kádmos o Milísios
  پلاتن ۔  

Plato / Pláton
پولیتیا ۔  

The Republic / Politeía
 اَومیرُس ۔  

Homer / Ómiros
موسا ۔

 Muse /Moúsa
تْرویا۔    

Troy / troía

 اپریون۔   

Hyperion / Yperíon
زیپس۔زیفس ۔ 

 Zeus/ Zéfs
سوکراتِس ۔ 

Socrates / Sokrátis
ودیسیا ۔

Odyssey / Odýsseia
 الیادا۔

Iliad / Iliáda
پریاموس۔ 

Priam / Príamos
پاریسی۔ 

Paris / Parísi
اسپارتی ۔  

Sparta / Spárti

مینے لؤس۔ 

Menelaus / Menélaos
الے نی ۔ 

Helen / Eléni
  وُدیسیئس۔

Odysseus / Odysséas
  آریستو تے لیس ۔

Aristotle / Aristotélis
آریستو کلیس۔ 

Aristocles / Aristoklís
  بوطیقا ۔ پوئیتیکے۔

  Poetics / Perí poiitikís